Antik Yunanların yanlış bilgiyle mücadele yöntemi

Sofistler mutlak hakikatten ziyade, retorik yoluyla faydalı hakikate ulaşmakla ilgileniyordu. Asha Rangappa ve Jennifer Mercieca, sofist tekniklerin dezenformasyonu tanımak ve onunla mücadele etmek için yararlı olduğunu savunuyor.

Octavianus'un Marcus Antonius'la görülecek bir hesabı vardı. Antonius, sevgilisi Kleopatra'nın yanına taşınarak Doğu Roma İmparatorluğu'nu ele geçirmişti. Octavianus bunu kabullenemiyordu. Roma’da Senato kürsüsünde Antonius’un resmi vasiyetnamesini okudu. Belgede Antonius’un her şeyini kurnaz Mısırlı metresine ve çocuklarına bırakmayı planladığı anlatılıyordu ki bu, Romalıların güçlü kadınlara duyduğu korku ve önyargıları tetikleyen bir fikirdi. Yabancı biri olması da Kleopatra'ya hiç yardımcı olmuyordu. Antonius hain ilan edildi.

Sorun ne miydi? Belge muhtemelen sahteydi.

Gerçekten sahte olup olmadığı büyük olasılıkla hiçbir zaman bilinemeyecek. Ancak Octavianus'un bu propaganda görevi kesinlikle gerçekti. Rakibini uluorta kötülemek için sikkelerin üzerine Antonius karşıtı sloganlar bile çizdirmişti. Roma İmparatorluğu'nun kaderi, ikisinin savaşına bağlıydı.

Dezenformasyon veya yanlış bilgi yeni bir şey değil. 1835 yılında New York Sun gazetesi, Ay’da yaşam keşfedildiğine dair makaleler yayınlamıştı. H.G. Wells'in "Dünyalar Savaşı" adlı eserinin radyo yayını yakın zamanda unutulacak gibi değil. Nazi propagandası o kadar etkiliydi ki, bugün bile insanların küçük bir yüzdesi Yahudi soykırımının hiç yaşanmadığına inanıyor. İnsanlar aşıların otizme neden olduğuna bile inanıyor.

Siyasi manipülasyon, kasıtlı cehalet, sosyal medya, entelektüalizm karşıtlığı, bilimsel cehalet ve YouTube gibi güçlerin bir arada var olmasıyla, bugün dünyamızda baş döndürücü bir propaganda ve dezenformasyon yelpazesiyle karşı karşıyayız. Mesele, dezenformasyonun her zaman var olup olmayacağı değil; elbette var olacak. Mesele, bununla nasıl mücadele edileceği. Bunun için de sofizme bakabiliriz.

Yale Üniversitesi öğretim görevlisi ve CNN analisti Asha Rangappa ile Amerikalı siyasi retorik tarihçisi Jennifer Mercieca'nın önerisi bu yönde. Platon'un sofizme şüpheyle yaklaştığını belirtmekle birlikte, Rangappa ve Mercieca, sofistler tarafından kullanılan “zekice retorik hilelerin” demokrasinin işleyebilmesi için gerekli olduğunu düşünüyor.

Başlangıçta, sofistler zengin müşterilerle ilgileniyordu. Para karşılığında retorik, müzik ve başka sanatlarda eğitim veriyorlardı. Sokrates, Platon, Aristoteles ve Ksenofon gibi filozoflar bu işe pek sıcak bakmıyordu; sofizmin, kulağa anlamlı gelecek şekilde tasarlanmış basit bir uğraş olduğunu düşünüyorlardı. Sokrates yalnızca hakikate (Sophia) övgüler düzüyordu; öğrencisi Platon ise sofist retoriğin insanları manipüle ettiğini düşünüyordu. Onların gözünde, sofistlik asla Sophia'ya götürmezdi.

Ancak Mercieca ve Rangappa’nın düşüncesine göre, Platon'un diyalektiği siyasi kararları çözmek için yeterli değil. Hafıza ve algı üzerine yapılan onlarca yıllık nörobilim araştırmalarının gösterdiği üzere, Sokrates'in “hakikat” konusundaki ısrarı tartışmalı. Yaklaşık sekiz milyar insanın yaşadığı bir gezegende tek bir hakikate varmak imkansız; bu kadar çok veriyi işleyebilmemiz mümkün değil. 2 bin 500 yıl önce bile, sofistler Phronesis, yani “kullanışlı hakikatin” peşinden koşuyordu. Bu nüansın önemli olduğunun farkındalardı.

“Sofistler demokrasinin uygulanması için gerekli olan beceriyi, yani hakikat hakkında nasıl fikir birliğine varılacağını öğretiyorlardı. İnsanlara nasıl argüman oluşturacakları, dinleyicileri nasıl ikna edecekleri ve çetrefilli siyasi sorunları nasıl çözecekleri konusunda eğitim veriyorlardı.”

Bir profesör olan Mercieca ve bir avukat olan Rangappa, mesleklerinin felsefeden ziyade sofizme benzediğini savunuyor. Sofizm genellikle dürüstlükten uzak tasvir edilse de, toplumda deneyimlediğimiz ortak gerçekliği doğru bir şekilde yansıtıyor.

Sofizmin güncel kullanımına takılmamalıyız. Kelimeler zaman içinde anlam değiştirir: Hinduizmde “uğur” sembolü olan svastik, Naziler tarafından benimsendi; etimolojik açıdan “efsane” veya “hikaye” anlamına gelen “mitoloji”, “sahte” anlamına gelen “mit” ile eş anlamlı hale geldi. Mitolojiler kültürlerin temelleridir, uydurma değillerdir.

Doğru kullanıldığında, sofizm nihai hakikate değil, kullanışlı hakikate dayalı bir argüman sunuyor. Bu anlamda, sofistler ve Budistler, tartışma sevgisi açısından ortak paydada buluşuyor. Keşişler, genellikle el çırpma veya yüksek sesli heceler şeklinde karşımıza çıkan uzun bir eleştirel sorgulama geleneğine sahip. El çırpmak (ya da bu bağlamda bir koan) hakikate giden yol gibi görünmese de, doğru şartlar altında ortaya derin bir anlam ortaya çıkarıyor: Tüm öğrenme süreçleri mantıksal değildir.

Tartışmalar, demokrasi için elzem. Ne yazık ki sosyal medya platformları iç gözlem ve diyalogdan ziyade arkadaşlıktan çıkarmaya ve trollemeye uygun tasarlanmış mecralar. Metinleri yazarın sesi yerine kendi sesimizle okuyoruz, bu da karşımızdakinin argümanını anlamayı zorlaştırıyor. Yakın temas eksikliği, geri çekilmeye sebep oluyor. Birinci raund çanı çalmadan, kavganın bittiğini düşünüyoruz.

Dezenformasyon dijital çağda özellikle zararlı. Sosyal medya platformları, komplo teorilerinin hızla yayılmasına olanak sağlıyor. Aşı ve 5G karşıtı söylemleri paylaşırken “sadece soru sorduğunu” iddia eden ve daha sonra “taraf tutmuyormuş” gibi davranan influencerlar, fazla özgüvenli ikna yönteminin bir örneği olarak görülebilir. Merciera ve Rangappa’nın aşağıdaki görüşlerinde belirttikleri gibi, sorun, felsefe kılığına bürünmüş propagandanın George Bush'un meşhur ettiği bir zihniyeti teşvik etmesi: “Ya bizimlesiniz ya da bize karşısınız.”

“Propaganda ve dezenformasyon, rıza olmaksızın ikna etmektir: aslında yeni “gerçek” versiyonları sunan kişiler, bizi ikna ettiklerini gizlemeye çalışırlar. Bu iletişim biçimleri, mantıktan ziyade manipülasyona dayalı bir sonuç ortaya koyar. Propaganda ve dezenformasyon, şüphenin hakikat arayışı girişiminden ziyade sadakatsizlik gibi görüldüğü bir alan yaratır.”

“Propaganda boyun eğmedir, otoriterler için tercih edilen bir araçtır,” diye devam ediyorlar. (Benzer şekilde Platon demokrasiden pek haz etmezdi; herkesin hakikate erişebileceğini düşünmüyordu.) Konuyu günümüze getiren yazarlar, Twitter’ın Trump’ı yanlışlamasından bahsediyor: bu eski bir demokratik yöntem, ancak “kralı” sorgulayan her şey “taraf” tutmuş oluyorsa, ne yazık ki hakikatle başa çıkmak için yeterli değil. Karizmatik figürler için “her şeyi kabul etme” eğilimi, bizi sallantılı bir zeminde bırakıyor. Tarikatlar de böyle oluşuyor.

Yazarlar, sağlıklı bir demokrasinin merakı ve tartışmayı teşvik etmesi gerektiği sonucuna varıyorlar; bu taktikler, mutlak ama her zaman ulaşılması zor bir hakikat arayışından ziyade sofizm ile daha uyumlu.

“Tartışma yerine suçlama, ikna yerine itaat, demokratik diyalogla bağdaşmıyor. Antik Yunanlar, demokratik normların dışında, sorgulanmamış propaganda ve dezenformasyonu reddediyorlardı. Biz de öyle yapmalıyız."

teyit.org

Boşluklarda Saklı

“Kitapları yırtılan, fırlatılan, yakılan bütün kız çocuklarına ve kadınlara...” ithafıyla açılan bir öykü kitabı, bir ilk kitap. Gerçeğin gerçeküstü kesitlerinden alternatif dünyalar damıtan bir atmosfer emekçiliği. Söze indirgenmeye direnen yaşayışların anlatıları. Aralanmak bilmeyen sis katmanları içerisinde okurun algısıyla saklambaç oynayan macera çağrıları. Farklı mı farklı, deneysel ve çağrışımlı yönlere meyletmiş yapısıyla halis manada ayrıksı bir kitap.

“Ejha’nın dilini uzatıp siyah sıvı damlattığı yerler tutuştu, alevler giderek çoğaldı. Merdiven basamağında sürünürken kırmızı tüyleri büyüdü. Dişleri çıkıverdi ortaya. Boyunun uzunluğu kısaldı, kendi etrafında dönerken kuyruğuna dolandı.”

Burada “mesele ne, ana fikir nedir?” gibi sorularla yaklaşılamayacak metinlerle karşı karşıyayız. “Mesele oluşturulan yapıların kendi kapılarını içten dışa açması” denebilir belki ama gerek yok; yazar bunlarla ilgilenmiyor.

Sonsuz baskılanma hissi altında yabancılaşan isimlendirmeler, tanıdık öğelerin dönüşemeden şekilsizleşmesi, ikircikli macguffin’ler, kaybolmuşluğa gömülmek, kurumsal hegemonyanın kenarında kalmaya çabalayan yalnızlar, varolamamak ama vazgeçmemek; umut ya da umutsuzluk seçimi ötesinde umut kategorisini ortadan kaldırmış gündelik yenilgi dünyaları. Hepsi yekpareleşerek öyküden öyküye devam eden bir büyük alarm blokunun sinyalleri fakat uyarıları duyacak kimse kalmamış.

İyi atlara binip gidenlerden çok sonra, bilimkurgu geleceğinde, gitmeyenlerin gizlenir halini gösteriyor kitap. Bir şeyler illaki söyleniyor ama en çok da konuşamamak öne çıkıyor. Yazar bastırılmışlığı anlatmak için bastırılmış bir biçim oluşturuyor ve bu zorlayıcı dizgeden sapmamak için kendi ifade dürtülerini dizginleyerek son zamanların öykü gerçekliklerinin tam zıddı rotaların peşine düşüyor.

Susturulmuşluğun içinden yazmak hedeflenmiş. Bu hedefe yönelen insanüstü bir çabayla korkunç mu korkunç hal ve gidişlerin panoramasına loş ışıklar taşınıyor. Gölgeler dolanıyor bu öykülerde; sesler, fısıltılar, izahatsızlıklar.

Herkes cezalandırılmak için yaşıyor; dev bir totaliterleştirme makinesi içinde anlam da, anlatım da yok oluşa meylediyor. Yarın var mı belli değil, dünü anan da kalmamış; hafızasızlaşan toplumların kopuk figürleri hareket halinde kalmaya zorunluyken nelerden vazgeçtiklerini dahi seçemiyorlar. Parazitten izlenemez bir televizyon yayınına dönüşmüş varoluş; zevk almayı düşünmek uzun zamandır kimsenin aklına gelmiyor.

“Konuşurken konudan konuya atlıyor, ellerini şaklatarak dikkatimi dağıtıyordu. Bu kadında kesinlikle bir gariplik vardı.”

Bugüne kadar üzerine kelam ettiğim öykü kitapları arasında kişisel anlamda bana en çok hitap edeni kesinlikle Dünyanın Öteki Yüzü. Normal şartlar altında bu tamamıyla ehemmiyetsiz bir bilgi, çünkü eleştiriye uzanan değinmelerin kişisel tercihlerle ilgi alakası olamaz; bahsedilmesi gereken eserin ve ona hayat üfleyen kişinin hedefledikleriyle bunu ne ölçüde başarabildiği arasındaki mesafedir; bir de tabii bunu gerçekleştirme çabasında yararlandığı unsurların didiklenmesi, sanatkâr zekâsının planını kuşatırken açtığı irili ufaklı çığırların kayda geçirilmesi... Yalnız bu kitap benim açımdan bir istisna barındırıyor.

Nedir o istisna? Kendi öykücülüğümde de merkezî gördüğüm, az bilinen bir edebi ekolü belki derinlemesine inceledikten sonra belki de benim gibi ilkin farkında olmaksızın içselleştirmiş olması. “Dünyada dahi tam anlamıyla meşruiyetini ispat edememiş bu cereyanın ismi de neymiş?” derseniz cevap “transrealizm” ya da akışa batıp çıkma manasındaki alternatifi “slipstream”.

İyi de neyi işaret ediyor bu yeni akım? Yazarın yaşantısı içindeki yabancılığı genişleterek anlatıyı ötekileştirdiği bir çeşit meta-biyografi yaklaşımını. Dünyanın uzaylı gözüyle görüldüğü atmosferde birinci tekil deneyimlerin dışsallaştırılmasını. Uzatmayalım, çünkü bu yazıda amaç transrealizm’i tanımlamaktan çok siz okurların meraklanmasına zemin hazırlamak.

“Nasıl bir şey acep bu transrealizm” diyor olabilirsiniz, “tadı neye benziyor?” Yazarı katılsın katılmasın, bence tam da bu kitaptaki öyküler gibi tat veriyor. Öyleyse bu kitabı okuyunca yeni öyküler keşfetmenin yanı sıra yeni bir edebiyat akımına da tesadüf edeceksiniz ve okur böylesi şanslara nadir rastlar.

“Hiç mi kılçığı yok kitabın ey güzellemeci?” yakınmanızı duyar gibiyim. “Merak etme negatiften beslenen ortalama okur, var elbet” diyerek sönümlenmeye terk ediyorum yankıları. Gelin “Zehir” isimli öyküden sorunlu bir pasaja kulak verelim:

“Akşam olmamıştı henüz ama bulutlar karardığından ışığı açmak zorunda kaldım. Otuzuncu Hane’nin beri tarafından itibaren herkesin evlerinin ışıkları yanıyordu halen. Gece gece insanları uyku mu tutmadı, anlam veremedim. Gözlerimi yeniden kaparken yağmur yeniden hızlı şekilde yağmaya başladı. Tavana vuran sert damlaların sesiyle uykuya dalıverdim.”

Kakofoniye kaçan bir ses karmaşası duyuyor musunuz? İşte böyle böyle kılçıklar var.

Odak tasarının kıymetini teslim ettikten sonra amaçlananın yeterince başarılıp başarılamadığının tartıya yatırılması lazım. “Bir yandan kalemin atmosfer kurma kuvveti, öte yandan tematik seçimlerin adeta saplantılaşmışlığı öyküleri birbirlerinden ayrıştırılamayacakları bir ortak çatıya mı hapsetmiş?” sorusunu da iliştirmek gerekir. Yazar bunların muhasebesi sonrası daha da pürüzsüz metinlerle dönecektir.

“Po’da yayılan Orvis virüsü sebebiyle hastanelerde takas edilecek organlar zarar görüyor.”

Malum, yapay zekâ çağındayız; edebiyatımızın günceli yakalayıp mevcut gerçekliğin temsil ihtiyacına karşılık vermesinin vakti geldi de geçiyor. Bunu yapmaya aday bir isimle karşı karşıyayız. Potansiyelini değerlendirmek için hızlıca neyi, nasıl anlatmak istediğine dair deneylerinin zincirden boşanmasına izin vermeli ve naçizane fikrim, iz sürdüğü topraklardaki her şey çamura bulanmış olsa da şiiri artırmalı.

Ömer Altan K24

Spinoza'nın tanrısı

Spinoza'nın tanrısı ya da doğasına göre Tanrı şöyle derdi:
Dua etmeyi ve boşuna göğsüne yumruk atmayı bırak! Yapmanı istediğim tek şey, dünyaya çıkıp hayatının tadını çıkarmandır. Eğlenmeni, şarkı söylemeni ve senin için yaptığım her şeyin tadını çıkarmanı istiyorum.. Kendi inşa ettiğin tapınaklara gitmeyi de bırak. Oraların benim evim olduğunu söylüyorsun! Benim evim dağlarda, ormanlarda, nehirlerde, göllerde, plajlarda ve senin kalbindedir. Sefil hayatın için beni suçlamayı bırak, çünkü ben sana hiçbir zaman yanlış bir şey olduğunu ya da günahkar olduğunu ya da cinselliğinin kötü bir şey olduğunu söylemedim! O yüzden, seni inandırdıkları her şey için beni suçlama. Benimle hiçbir ilgisi olmayan ve anlamadığın halde sözde kutsal yazıları okumayı da bırak. Gün doğumunda, bir manzarada, arkadaşlarının dostluğunda, küçük bir çocuğun gözlerinde beni okuyamıyorsan, henüz yazının bilinmediği devirlerde benim adıma yazıldığı iddia edilen hiçbir kitapta beni bulamazsın! Bana güven, ama önce kendine güven ve her şeyi benden istemeyi bırak, bana işimi nasıl yapacağımı sen mi söyleyeceksin? Benden korkmayı da bırak; Çünkü ben öcü değilim ve seni yargılamıyorum, seni eleştirmiyorum, sana sinirlenmiyor, seni rahatsız etmiyorum, asla seni cezalandırmıyorum. Beni sadece sevmen yeterlidir. Benden özür dilemeyi de bırak. Çünkü affedilecek bir şey yok. Eğer seni ben yarattıysam, seni özgür iradenle donattım. Sana verdiğim akıl ve iradeni kullanarak yaşıyorsan seni nasıl suçlayabilirim? Seni sen olduğun için nasıl cezalandırabilirim? Bir yaratıcı bunu nasıl yapabilir? Her türlü emirleri unut, her türlü yasayı unut; bunlar seni manipüle etmek için, seni kontrol etmek için, senin suçluluk hissetmeni isteyenlerin kurgusudur. Bunlara inanma, sadece kendi aklını kullan. Kendine saygı göster ve kendin için istemediğin şeyi başkalarına da yapma. Senden tek istediğim hayatına dikkat etmen. Çünkü bu hayat ne bir test, ne bir basamak, ne bir adım, ne bir prova ne de cennete giden bir yoldur. Ben seni tamamen özgür kıldım; Ödül yok, ceza yok, günahlar yok, erdem yok, kimse skor taşımıyor, kimse kayıt tutmuyor. SADECE SEVGİ VAR! Ancak hayatında bir cennet veya cehennem yaratmak için kesinlikle özgürsün! Bu hayattan sonra ne olup olmadığını söyleyemem, ama sana bir tavsiye verebilirim; bu hayattan sonra bir şey yokmuş gibi yaşa. Düşün ki bu hayat senin zevk alman, sevmen ve var olman için vardır, yani hiçbir şey yoksa, sana verdiğim bu yaşama fırsatından zevk almış olacaksın. Ama eğer bir şey varsa, orada da sana iyi mi kötü mü diye sormayacağım. Sana soracağım tek şey, beğendin mi, öğrendin mi? En çok neyi beğendin? ‘Yaşamında ne öğrendin ve hangi güzel işleri yaptın’ olacaktır. Bana inanmayı bırak; inanmak tahmin etmek, hayal etmektir. Bana inanmanı istemiyorum, beni kendinde hissetmeni istiyorum. Beni sevmen yeterli. Övülmekten sıkıldım, teşekkür edilmekten bıktım. Minnettarlık hissediyor musun? Bunu kendine, sağlığına, ilişkilerine ve dünyaya göz kulak olarak ifade et. İzlendiğini mi hissediyorsun?.

Neşeni ifade et! Beni övmenin doğru yolları bunlardır.. İşleri zorlaştırmayı bırak ve benim hakkımda birilerinin öğrettiklerini papağan gibi tekrarlamaktan vazgeç.. Emin olabileceğin tek şey burada olduğun, ve yaşadığındır... Nitekim bu dünya harikalarla doludur... Etrafına baktığında beni görecek ve hissedeceksin... Neden daha fazla mucizeye ihtiyacın var ki? Beni dışarıda ararsan bulamazsın. Beni sadece kendi içinde bulursun.
Baruch Spinoza

Baruch de Spinoza, Fransız Descartes ile birlikte 17. yüzyıl felsefesinin üç büyük Rasyonalistinden biri olarak kabul edilir.
(Düşünbil dergisi)